در واپسین دهه های قرن بیستم فرآیندهای گوناگونی موجب شکل گیری پدیده ای به نام «شهری شدن فقر» یا «فقر شهری» شد که یکی از بازتابهای کالبدی آن در ساختیابی سکونت گاههای غیر رسمی تبلور یافته است. فرجام ناگزیر توسعه شهری به دلیل سرریز نیروی کار مناطق روستایی و ناکارآمدی سیاستهای تعدیل اقتصادی در دهه هشتاد میلادی و تاثیر آن بر کاهش آهنگ توسعه اقتصادی بر شمار گروههای آسیب پذیرتر به ویژه در کشورهای در حال توسعه افزوده و به تدریج کانون فقر از روستا به شهر انتقال یافته است. از سوی دیگر فرآیند جهانی شدن تاثیر چشم گیری بر ساختار فعالیتهای اقتصادی و اشتغال بر جای گذارده و همچنین بر نقش و اهمیت شهرها و به ویژه کلان شهرها به مثابه نیروی محرکه توسعه اقتصادی – اجتماعی در مقیاس ملی و منطقه ای افزوده است. توسعه اقتصادی موزون وابسته به توسعه پایدار سکونت گاههای شهری است و در صورتی این امر تحقق می یابد که شهر بتواند از لحاظ اقتصادی مولد و از حیث اجتماعی فراگیر باشد، به بیان دیگر تمامی گروههای اجتماعی از جمله کم درآمدهای شهری بتوانند از دستاوردهای توسعه شهری بهره مند شوند. اسکان غیر رسمی نمادی از فقر شهری است ولی در عین حال بخشی از سرمایه اقتصادی و اجتماعی شهرها به شمار می آید و نباید آن را فقط به مثابه مشکل نگریست، بلکه می توان با توانمندسازی ساکنان این سکونت - گاهها به توان اقتصادی شهرها افزود. از همین رو نیل به توسعه اقتصادی وابسته به سکونت گاههای پایدار شهری و از رهگذر مبارزه و کاهش فقر می تواند تحقق یابد. این نکته در دستور کار بیست و یک (نشست ریو) و منشور کمیسیون اسکان بشر (هبیتات دو) تاکید شده است.

در ادبیات آسیب شناسی اجتماعی، یکی از مولفه های بدیهی رفتارهای انحرافی، کمبودهای مادی و ضعف اقتصادی است. به همین میزان نقش عوامل غیرمادی و فرهنگی، فرعی انگاشته شده است. در این پژوهش ارتباط مهمترین مولفه های «فرهنگ فقر» (نظریه ای پذیرفته شده در ادبیات توسعه) با میزان آسیب گرایی زنان حاشیه نشین شهری بررسی می شود. جامعه آماری پژوهش با ویژگی هایی که اسکار لوئیس برای پیدایی و رشد فرهنگ فقر بر می شمرد مطابقت دارد. نمونه تحقیق 383 نفر از زنان مبتلا و مبرا از آسیب اند که با استفاده از پرسشنامه، اطلاعات مربوط به ایشان جمع آوری شده است. در بررسی انواع آسیب ها؛ «اعتیاد»، «خودکشی»، «دزدی» و «تن فروشی» به ترتیب اولویت، بیشترین فراوانی را در منطقه مورد پژوهش دارند. یافته ها نشان می دهد برخی از صفات غالب فرهنگ فقر، در خانواده های افراد آسیب دیده وجود دارد. نگرش ها و رفتارهای موسوم به فرهنگ فقر اعم از بی انضباطی، بی تعهدی و جمع گریزی، مقوم و ترغیب کننده زنان مورد بررسی به سوی آسیب های خاص است. افراد مبتلا (زنان آسیب دیده) نسبت به افراد مبرا (زنان فاقد آسیب) بیشتر گرفتار فرهنگ و باورهای فقرگرایانه اند. به بیانی روشن تر، فقر از طریق مولفه های فرهنگی شامل نابسامانی اقتصادی، بی تفاوتی اجتماعی، نابسامانی خانوادگی و ناامیدی، به ایجاد و افزایش آسیب در نمونه مورد مطالعه منجر شده است.

مقدمه: فقر به عنوان یکی از اولین آسیب های اجتماعی، قدمتی برابر با تاریخ بشر دارد. می توان گفت که بسیاری از مشکلات اجتماعی پیامد فقر است. فقر به دلیل قدمتی که دارد، در فرهنگ جوامع مختلف نفوذ کرده و فرهنگ فقر را برای فقرا ایجاد کرده است. بخش گسترده ای از برنامه های توسعه روستایی، مرتبط با فقر زدایی است؛ از این رو بدون شناخت این فرهنگ، موفقیت در فقر زدایی امکان پذیر نیست؛ از این رو برآنیم تا فرهنگ فقر را در بین روستاییان شناسایی کنیم.روش: به این منظور، جامعه روستاییان شهرستان هرسین را برای مطالعه انتخاب کردیم. برای انجام این پژوهش، از روش تحقیق کیفی و نظریه زمینه دار استفاده و نمونه های مطالعه را با روش گلوله برفی شناسایی کرده ایم. داده های این تحقیق را با روش مصاحبه عمیق و مشاهده مستقیم جمع آوری کردیم که تا زمان رسیدن به اشباع تئوریک ادامه پیدا کرد. داده های جمع آوری شده را بر اساس شیوه های کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی که خاص نظریه زمینه دار است، تجزیه و تحلیل کردیم.یافته ها: این تحقیق نشان می دهد که بین روستاییان فقیر، از نظر شیوه زندگی و چگونگی رفتار با مسائل پیرامون، اختلاف وجود دارد. این موضوع، گویای وجود فرهنگی به نام فرهنگ فقر است.نتایج: نتایج این تحقیق نشان می دهد که مشخصه های فرهنگ فقر، در بین روستاییان شهرستان هرسین، به صورت زیر است: بی توجهی به خود و خانواده، بدبینی و ناامیدی، تقدیرگرایی، مورثی بودن فقر، انزوای شدید اجتماعی، انزوای فضایی و مکانی، وضعیت اقتصادی بسیار بد و نداشتن مشارکت اجتماعی.

در این مقاله فقر نسبی مورد توجه قرار گرفته و خط فقر بر اساس رویکرد رفتار مصرفی و مطلوبیت گرایی در قالب سیستم مخارج خطی با استفاده از داده های خام بودجه خانوار که در طبقات پنج گانه گروه بندی شده اند، برای جوامع شهری و روستایی طی دوره 86-1380 برآورد شده است. سپس شاخص های فقر سرشمار، شکاف فقر و شاخص فوستر، گریر و توربک (FGT) محاسبه و تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که در نیمه اول دوره مطالعه شاخص های فقر روند تقریبا نزولی را طی کرده اند، این در حالی است که نیمه دوم، تصویری از صعودی بودن شاخص های فقر را ارا ه می کند. از این رو، توجه هرچه بیشتر به پدیده فقر، پایش مستمر آن، و تلاش بیشتر برای فقرزدایی را یادآور می شود.

گستره های فقر، نابرابری و تفاوت در الگوی زیست در کلان شهرهای بزرگ ماحصل اقتصاد دوگانه با حاکمیت سرمایه داری بازار آزاد است. گسترش شهرها با ساختار فضایی نامنسجم و ازهم گسیخته سبب تمرکز نامعقول امکانات و خدمات در بخش های گوناگون شهر و توسعه اجتماعی اقتصادی نابرابر در آن هاست. شهر اراک از جمله شهرهایی است که فضای شهری آن دارای عدم تعادل اجتماعی اقتصادی و وجود گستره های فضایی فقر در حاشیه های شهر است. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و سطح بندی گستره های فقر شهری در شهر اراک است. با توجه به ماهیت شناختی مساله، روش انجام این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی است که برای دستیابی به این هدف از مولفه های چندگانه اقتصادی، اجتماعی و کالبدی استفاده شد. داده های پژوهش بر مطالعات اسنادی و پیمایش چندگانه (پرسش نامه، مصاحبه، مشاهده) محققان استوار است. به دلیل تفاوت در نوع داده ها و هدف تحقیق، از نرم افزار ARCGIS 10.2 برای شناسایی گستره های فقیر و از مدل های کمی ELECTRE و AHP در زمینه سطح بندی گستره های شناسایی شده استفاده گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با توجه به تلفیق شاخص های چندگانه اجتماعی و اقتصادی و کالبدی، هفت گستره اصلی در شهر شناسایی شدند که، به جز بخش مرکزی، عمدتا در حاشیه شهر قرار دارند. نتایج سطح بندی گستره های شناسایی شده حاکی از آن است که به لحاظ برخورداری و شرایط مطلوب زیستی بخش مرکزی در رتبه اول، محور 20 متری میقان و محله های رودکی و باغ خلج در رتبه دوم، محله داوران و کشتارگاه، محله فوتبال و کوی ولی عصر در رتبه سوم و، سرانجام، کوی قنات ناصری در رتبه چهارم قرار دارند.

فقر زمانی علیرغم اهمیت ذاتی و پیامدهایی که برای سلامت و بهره وری افراد و توسعه اقتصادی-اجتماعی جامعه دارد، در مطالعات داخل کشور کمتر مورد توجه قرار گرفته است و شناختی در این زمینه در سطح ملی وجود ندارد. در این مطالعه، با بهره گیری از داده های سه دوره پیمایش گذران وقت مناطق شهری ایران (سال های 88-1387، 94-1393 و 99-1398)، شاخص فقر فوستر گریر و توربک (FGT) برمبنای مقدار زمان اختصاص داده شده به فعالیت های شغلی (دستمزدی) و خانگی (غیردستمزدی) محاسبه شد تا به این سؤالات پاسخ داده شود: شیوع فقر زمانی چقدر است؟ شیوع این پدیده تا چه حد در طول زمان تغییر کرده است؟ تا چه حد تفاوت های جنسی و سنی در این پدیده مشاهده می شود؟ یافته های مقاله حاکی از آن بود که فقر زمانی در مناطق شهری ایران پدیده ای عمدتاً مردانه است که این یافته بر اساس مطالعات پیشین با وضعیت سایر جوامع همخوانی ندارد. همچنین بیشترین شیوع و شکاف فقر زمانی در سنین میانسالی (59-40 سال) مشاهده شد که همسو با نتایج تحقیقات گذشته است. مقادیر ناچیز شاخص مجذور شکاف فقر زمانی بیانگر شیوع بسیار کم فقر زمانی شدید در مناطق شهری کشور بود. شیوع بیشتر فقر زمانی شدید بین مردان نشان می دهد که به طور کلی فعالیت های شغلی نسبت به فعالیت های خانگی تأثیر بیشتری در تجربة فقر زمانی دارد. مطالعات آینده می توانند با بررسی رابطه فقر اقتصادی و فقر زمانی، تبیین فقر زمانی با استفاده از رویکرد تلاقی و توجه به چندبُعدی بودن تعیین کننده های آن و مقایسه الگوها و تعیین کننده های این پدیده در مناطق شهری و روستایی به درک عمیق تر پدیده فقر و سیاست گذاری مبتنی بر شواهد برای محو آن کمک کنند.